System bastionowy-założenia teoretyczne

System bastionowy zaczęto stosować od drugiej połowy XVw. Wprowadzając pięcioboczny w planie taras, system ten rozwiązał teoretycznie niepokonywalny dotąd problem wyeliminowania pola martwego, czyli skutecznej obrony czół elementów flankujących. Dzięki temu zniknął ten problem szczególnie charakterystyczny dla baszt i bastei niezależnie od narysu czworobocznego, kolistego czy nawet sześcio- i więcej bocznego. Doświadczenie idące z wiekiem uświadomiło, że spośród wszystkich figur, na jakich można wykreślić rozplanowanie elementu flankującego, tylko pięciobok spełnia teoretycznie ten warunek.

Korzystając z doświadczeń systemu bastejowego, wprowadzono także charakterystyczny przekrój obwodu obronnego o niskim gabarycie kurtyn i bas­tionów, głęboko osadzonych w fosie — profil, w którym stoki osłonięte są przeciw­stokiem, a z czasem dodatkowo przedstokiem. Tym sposobem taras bastionu z kurtyną służyły do obrony przedpola, barki zaś oraz umieszczone w nich często kazamaty i podwala przede wszystkim do obrony fosy, czyli ścian, a dokładniej mówiąc stoków całego obwodu obronnego. Chcąc zaś wzmocnić obronę przedpola „piętrowym" ustawieniem dział, nadbudowywano bądź na głowach bastionów, bądź przy kurtynach dodatkowe tarasy — nadszańce.

Usytuowaniu rowów i wałów pozwoli­ło uzyskać wzajemną osłonę ogniem wszystkich elementów frontu. Bastiony usytuowane były z reguły w narożach narysu i umocnione mu­rami oporowymi o wysokości paru metrów. Ściany bastionu, zwrócone na zewnątrz, nazywano czołami, zwrócone zaś na bo­ki — barkami lub flankami. Bok bastionu, łączący się z warownią, nazywano szyją. Obwałowanie znajdujące się mię­dzy bastionami, czyli kurtyna, było odpowiednikiem odcinków murów obronnych.

Elementy systemu: a — przedpole, b — przedstok osłaniający krytą drogę, c — plac broni, d— bastion, e — czoło bastionu, f— bark bastionu, g — kurtyna.

Front bastionowy broniony był ogniem bocz­nym i czołowym. Ogień boczny prowadzono wzdłuż fos z kazamat usytuowanych w barkach bastionów. Osłaniał on dostęp do kur­tyny i czoła sąsiedniego bastionu. Działa prowadzące ogień czo­łowy ustawione były na tarasie artyleryjskim wzdłuż kurtyn i czół bastionów. Narys bastionowy pozbawiony był martwych pól, jakie występowały w systemie bastejowym, przed czołami wież. 

Cechy systemu bastionowego gdzie podstawę stanowi użycie pięciobocznego elementu flankującego (bastionu), eliminującego teoretycznie wszelkie pola martwe. B. Kierunki ostrzału: a — narys, b — obrona bliska, c — obrona daleka. C. Pola ostrzału o dużym nasileniu, pozbawione pól martwych: a — ostrzał z jednego kierunku, b — dwóch, c — trzech, d — czterech. Widoczne są charakterystyczne strefy silniejszej i słabszej obrony.

Wejście do warowni opasanych narysem bastionowym prowadziło zwykle przez rewelin, traktowany jako dawne przedbramie. Przez rowy i fosy wykonywano mosty – najczęściej – zwodzone. Brama o mocnej budowie znajdowała się w kurtynie, często w pobliżu bastionu, broniącego podejścia. Zamykała ją brama żelazna lub dębowa okuta oraz potężne wrota otwierane na zewnątrz. W miastach warownych było zwykle kilka bram, w zamkach pojedyncze. Niezależnie od bram głównych, warownie miały tajemne wyjścia podziemne, zamknięte kilkoma drzwiami i dobrze zamaskowane.   

Elementy twierdzy. Łańcut- przykład „małej twierdzy" (z uwzględnieniem szczegółów), stanowiącej jeden z atrybutów szkoły polskiej. Widok z lotu ptaka. Pełny obwód obronny, z profilem fortyfikacji: 1. wał z przedpiersiem, 2. podwale, 3. fosa, 4. kryta droga, 5. przedstok, 6. plac broni. Bastion na osi (wschodni) od strony głównego natarcia, z rozwartymi kątami barkowymi. Dwie reduty przy wjeździe stanowią nietypowy element (wg autora). Wśród bogatych form bram fortecznych często uformowanych na kształt łuków tryumfalnych (np. Gdańsk, Wiśnicz, Podhorce) uchodzą uwagi przeciętne, lecz oryginalne ich postacie tak wczesne, jak i późne.

Przy tak złożonym narysie i przekroju problemem zasadniczym stały się na koniec współzależności wszystkich elementów oraz ich wymiary. Ich rozwiązanie było możliwe tylko pod warunkiem precyzyjnego, geometrycznego ich rozpracowa­nia, czego dopiero początki rysowały się w poprzednich systemach. Tak to w dzieje sztuki obronnej wkroczyła matematyka. Dlatego też w ramach fortyfikacji następuje niezwykły rozwój geometrii, geodezji, trygonometrii, z czego dopiero później skorzys­tają nauki cywilne. Wykładnikiem bowiem doskonałości systemu bastionowego staje się jego geometryczna konstrukcja. Przy czym jest ona ściśle związana wymiarowa­niem ze skuteczną donośnością broni palnej. Tego też wyrazem staje się próba ich modularyzacji z pomocą tzw. „linii królewskich". Poczynając od schyłku XVI w. stoją one u podstaw, przynajmniej teoretycznych, wykreślania planów całych dzieł obronnych. Co zaś ciekawe, za mniej istotne niż dotąd zaczęto uważać położenie, zatem liczenie się z naturalnymi przeszkodami; wiązało się to z fascynacją doskonało­ścią sztuki i technicznej skuteczności obrony skrzydłowej. Na tym tle rozwija się poczucie nowego geometrycznego piękna, które zaczyna stawać się ideałem samym dla siebie. 

Przykład wykreślnego sposobu rysowania planu fortyfikacji, stosowanego obok metody opartej na kreśleniu wg tablic. A. Geometryczny wielobok narysu twierdzy z wykazem charakteryzujących go części: 1 — środek wieloboku, 2 — promień obwodu wieloboku, 3 — krąg wieloboku, 4 — bok, 5 — kąt wieloboku, 6 — kąt środka wieloboku. B. Geometryczna struktura obwodu obronnego wykreślona w siedmiu fazach, w oparciu o dowolnej wielkości moduł promienia kręgu wieloboku.