Historia fortyfikacji krakowskich do 1900 r. cz. I

Historia

Historia fortyfikacji krakowskich sięgają okresu prehistorycznego. Badania archeologów i historyków ukazują relikty drewniano - ziemnych umocnień Wawelu i przy zamkowych osad, od chwili lokalizacji miasta w 1257 roku połączonych w całość. Do chwili obecnej zachowały się jedynie fragmenty średniowiecznych murów miejskich i zamkowych, w różnych pozostałościach reprezentowane są umocnienia nowożytne z nowych etapów dziejów miasta - królewskiej stolicy. Ostatni akt dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów pozostawił trwały ślad w postaci kleszczowego frontu murów na Wawelu, choć znikły polowe umocnienia Tadeusza Kościuszki. Potem nastąpiła "noc zaborów". Po epoce napoleońskiej układ granic ustalił kongres wiedeński w 1815 roku, przyjmując dla Krakowa z najbliższymi okolicami status Wolnego Miasta pod kontrolą Prus, Austrii i Rosji. Kres jego istnienia spowodowała interwencja zbrojna tych mocarstw w 1846, która nastąpiła w związku z Powstaniem Krakowskim, wyprzedzającym Wiosnę Ludów. Ostatecznie terytorium Wolnego Miasta Krakowa - po zamieszkach roku 1848 i zabiegach dyplomatycznych - również przypadło Austrii, niepodzielnie władającej tu od chwili opuszczenia miasta przez ostatnie formacje obcych państw w roku 1849.

                Historia Twierdzy Kraków rozpoczyna się w chwili gdy armia austriacka zajęła Wawel w 1846 roku. Usypano tu bliżej nie znane ziemne elementy. Stąd oddano salwy w kierunku Krakowa w czasie zamieszek w 1848 roku. Pełną swobodę Austriacy otrzymali jednak dopiero po wyprowadzeniu z miasta wojsk Pruskich i Rosyjskich. Już w 1849 rozpoczęły się pierwsze prace przy kopcu Krakusa i na Wawelu. Dnia 12.IV.1850 ogłoszono decyzję Franciszka Józefa o budowie twierdzy. W tym samym roku ruszyły prace na kopcu Kościuszki i przy rogatce warszawskiej.

                Początkowo realizowany projekt w latach 1850-1860 opierał się na odziedziczonym po Wolnym Mieście oraz fortyfikacjach Podgórza i tworzył on swojego rodzaju noyon. Na jego przedpole wysunięto 4 forty. Dwa z nich, bliźniacze 12 i 17 znajdowały się na wschodnim froncie twierdzy. Od zachodu znajdował się fort 2 (3) „Kościuszko” okalający kopiec. Od południa zaś znajdował się fort 33 „Krakus”. Na jego zapolu usytuowano dwie wieże artyleryjskie 31 i 32. Rolę cytadeli spełniał Wawel wzmocniony nowymi fortyfikacjami projektu von Cabogi.  Budowę tychże dzieł rozpoczynano na ogół w latach 1850-54, zakończenia wypadały na ogół na 1856-58. Wyjątek na tym tle stanowi fort 17 „Luneta Grzegórzecka” gdzie w 1856 doszło do katastrofy budowlanej. Uległa bowiem zawaleniu redita. W konsekwencji przedłużyło to prace aż do 1862. Przyspieszenie ich realizacji oraz przystąpienie do dalszej rozbudowy twierdzy stanowiła niewątpliwie groźba wojny z Rosją w 1854 roku. W tymże roku przystąpiono do sypania szańców typu FS (Feld Schanze – szaniec polowy) na przedpolach rdzenia. Widmo wojny szybko się rozmyło jednakże rozpoczęte prace kontynuowano. Przyjęto również numeracje dla nowo powstałych obiektów. Rozpoczynała się ona od al. Waszyngtona i biegła zgodnie z ruchem wskazówek zegara. W latach 1850-1855 wiele budynków po zakonnych lub odziedziczonych po Wolnym Mieście Krakowie było adoptowanych do funkcji koszarowych (np. koszary ul. Grodzka, Zwierzyniecka). Nowo wybudowanymi zespołami były mi. in. koszary Franciszka Józefa, piechoty na Wawelu, Obrony Krajowej ul. Siemiradzkiego.

                W latach 60-tych zrealizowano projekt rozbudowy rdzenia którego autorem był hrabia von Caboga i datowany jest na lata 1854-1856. W wyniku jego realizacji otrzymano zgeometryzowany obwód wału w którego załamaniach znajdowały się bastiony lub półbastiony. Całość planowanych prac wykonano jedynie na północnym odcinku twierdzy. Na odcinku podgórskim zrealizowano tylko odcinek pomiędzy fortem 31 i 32. Numerację dla bastionów przyjęto zgodnie z ruchem wskazówek począwszy od Wisły. Numery bastionów oznaczano cyframi rzymskimi. Po stronie północnej i północno-wschodniej bastiony otrzymały postać fortów reditowych z silnie rozbudowanymi kaponierami zapola. Z kolei bastiony I, I ½, II, IV były w istocie półstałymi drewniano - ziemnymi fortami reditowymi. W 1857 rozpoczęto również budowę fortu reditowego 7 „Bronowice”. W następnych latach ruszyły prace na dwóch dziełach 9 „Krowodrza” (1860-1864) i 15„Pszorna” (1865-1869).  Dzieła te stanowiły również typ fortu reditowego lecz były od nich ewolucyjne dojrzalsze. W obliczu kolejnej wojny habsbursko-rosyjskiej doszło do usypania szańce FS-2 ½ na przedpolu fortu 2. Zamiar dalszej przebudowy szańców FS na forty stałe upadł wobec ujawnienia ich słabości wobec nowych dział gwintowanych jakie po raz pierwszy zostały użyte w trakcie wojny francusko-pruskiej w latach 1870-1871. Lata 60-te to również okres rozbudowy infrastruktury twierdzy. Powstają koszary kawalerii przy ul. Lubicz, a w 1873 ruszyła budowa koszar arcyksięcia Rudolfa, składów kolejowych przy ul. Ogrodowej. Ogółem zatem w swej pierwszej fazie istnienia twierdza przybrała postać zgodną z funkcją obozu warownego.

                W 1870 roku władze twierdzy wzięły kredyt na budowę wysuniętego na 7 km półstałego dzieła na Łysej Górze przy trakcie warszawskim, później także na Pasterniku przy trakcie śląskim. Prace przy ich budowie ruszyły w 1872 i zostały ukończone do 1878 roku. Na przełomie lat 1878-1879 Austro-Węgry stanęły w obliczu wojny z Rosją.  Ufortyfikowano wtedy Kraków szańcami artyleryjskimi o formie zbliżonej do pięciokąta z fosą bronioną na odcinku czołowym dwoma drewnianymi kaponierami (do dziś w niezmienionej formie zachował się jedynie szaniec 41). Ogółem powstało ich 13 przy najbardziej narażonych frontach twierdzy w promieniu 7-12 km od centrum Krakowa. Tworzyły one szkielet III pierścienia twierdzy. Zagrożenie wnet ustąpiło jednakże jego rozbudowa trwała dalej. W 1879 ruszyły prace na szańcu na Łysej Górze. Został on całkowicie przebudowany na fort artyleryjski jednowałowy. W kolejnych latach pozostałe szańce przechodziły taką modernizacje. Wyjątek na  tym tle stanowiły forty 38 i 52. Dzieło 38 było pierwszym fortem pancernym w Europie Środkowej. Natomiast obiekt 52 jest fortem który podobnie jak przemyski I „Salis Soligo” w projekcie był dwu wieżowym fortem pancernym jednakże ze względów finansowych nie doszło do zamontowania wież, a jedynie do takiej przebudowy projektu by w każdej chwili można je było zamontować. Jedynym szańcem który nie został przebudowany na fort był szaniec 41 „Bronowice”. Pewne wytłumaczenie tego faktu stanowi bliskość dzieła 43.  Usypano również szereg szańców piechoty typu IS (Infanterie Schanze) oraz szereg baterii artylerii dalekiej. Odcinek rdzenia pomiędzy bastionem III i V został przesunięty naprzód, na linię drugiego pierścienia. Tak więc fort 12 przemianowany został na bastion IVa oraz FS-13 po nieznacznej przebudowie na bastion IVb. Pozostałe forty rdzenia przechodziły nieznaczne modernizacje w postaci poprzecznic z blachy falistej. Dokonano również podziału twierdzy na odcinki obrony –  autonomiczne grupy o których podziale decydowały przede wszystkim uwarunkowania terenowe.

                W latach 1892-1895 w Twierdzy na jej północnym froncie powstają dwa forty klasy Enheitsfort – duży fort pancerny. Autorstwo obiektu 47a i 49a przypisuje się Ernestowi von Leithnerowi. Jest to czas kiedy powstają pierwsze międzypolowe forty pancerne. 43a i 47 ½  to w istocie uproszczone duże forty pancerne poprzez usunięcie wież haubic i moździerzy. Posiadają one również szereg prymitywnych cech w porównaniu do modelu fortu pancernego jaki upowszechnił Emil Gołogórski po 1895 roku. Model ten promował fort z fosą o spłaszczonym stoku, z uproszczonym dwu kondygnacyjnym blokiem koszarowo-bojowym. W myśl tych standardów w twierdzy powstają forty 44a, 45a, 48a, 50 ½ W, 52a, 52 ½. Najprawdopodobniej w 1896 rusza budowa dzieła 51 ½ O, wyposażonego armat M.94 oraz wieże obserwacyjna. Z braku pieniędzy nie zrealizowano potężnego tradytora dla 4 armat M.96. W 1895-1897 wybudowane zostają bliźniacze dzieła piechoty 41a i 49 ½ a zaopatrzone w hangary dla armat polowych. Po 1898 rozpoczyna się budowa obiektów 49 ¼, 50 ½ O, 53a. Ich nietypowość na tle innych dzieł pancernych polega na tym, że posiadają one rozbudowane tradytory oraz głębokie fosy bronione z kaponier przeciwstoku lub grodzowych, w a przypadku 50 ½ O opatrzonych tarczami pancernymi dla dwóch armat M.99 w tym czasie powstaje również fort piechoty 50a, na tle innych dzieł tej klasy wyróżnia się on blokiem koszarowym – w miejscu wież pancernych z braku finansów wstawiono hangary dla armat polowych. Należy dodać, że w latach 1892-1893 wzmocniono wał rdzenia na odcinku podgórskim poprzez wybudowanie czterech fortów obrony bliskiej St. I - IV.