Kultura Łużycka - kultura archeologiczna
środkowej i młodszej epoki brązu oraz wczesnej epoki żelaza, występująca głównie na
ziemiach polskich oraz przyległych do nich obszarów w
innych państwach. Należy do kręgu kultur
pól popielnicowych[, do którego kwalifikuje się między
innymi ze względu na formę pochówku ciałopalnego w popielnicach zakopywanych w ziemię. Występowały
w niej zarówno osady otwarte, jak i zamknięte, do których zalicza się osadę w
Biskupinie. Natomiast wszystkie grupy kultury łużyckiej
charakteryzują się z tym samym modelem gospodarki oraz względnie zbliżonym
modelem struktur osadniczych. Termin kultura
łużycka został stworzony w drugiej połowie XIX wieku przez niemieckiego patologa, antropologa i
prehistoryka Rudolfa Virchowa.
Początkowo nazwa ta służyła jedynie do oddania zjawisk występujących na
obszarach Łużyc, gdzie na przełomie epoki brązu i wczesnej
epoki żelaza, pojawiły się cmentarzyska składające
się z grobów popielnicowych.
Podział na
grupy w obrębie kultury łużyckiej: śląska, sasko-łużycka, białowicka,
brandenbursko-lubuska, zachodniopomorska, wschodniopomorska, chełmińska,
warmińsko-mazurska, górnośląsko-małopolska…
Pierwszą i najmniejszą jednostką podstawową w kulturze
łużyckiej miała być rodzina pojedyncza. Rodziny te łączyły się następnie w
wielkie rodziny bądź rody, na które składało się około 100–150 osób. Jedna taka
wielka rodzina mogła wykorzystywać powierzchnię około 20–30 km². Największą,
ale zapewne luźniejszą formę organizacji społecznej, miały sprawować plemiona
składające się z 30–40 rodów. U schyłku II oraz w III i IV okresie epoki brązu
ludność kultury łużyckiej zamieszkiwała osady otwarte, zakładane na terasach nadzalewowych rzek i potoków oraz na łąkach w
pobliżu jezior. Wyjątkiem jest tutaj grupa sasko-łużycka, w której już od
najwcześniejszych faz rozwoju występowały grody. Domy wznoszono najczęściej w konstrukcji
słupowo-ramowej, chociaż występuje również konstrukcja zrębowa
i konstrukcja
sumikowo-łątkowa. Chaty te były budowane na planie prostokąta. Miały
wnętrza składające się z dwóch lub trzech pomieszczeń, a w jednym z tych
pomieszczeń znajdowało się palenisko ułożone z kamieni.. W następnej fazie
rozwoju, zaliczanej już do okresu halsztackiego, zaczęto na południowych i
zachodnich połaciach terytorium zajętego przez kulturę łużycką wznosić osiedla
obronne, czyli tak zwane grody typu biskupińskiego. Poza Biskupinem, datowanym
metodą dendrochronologiczną
na 738 lub 737 rok p.n.e, grody takie znane są ze stanowisk położonych przy
miejscowościach Izdebno,
Smuszewo, Sobiejuchy, Jankowo
i Kruszwica. Osiedla te miały podobną lokalizację,
wszystkie były bowiem ulokowane na terenach bogatych w zbiorniki wodne. We
wszystkich daje się również zauważyć dążenie budowniczych do maksymalnego
zagospodarowania zabudowanej powierzchni i wykorzystania naturalnych walorów
obronnych. Wały tych grodów budowano w konstrukcji zrębowej,
ich wnętrze wypełniając ziemią i kamieniami. Ich pojawienie się związane jest
najprawdopodobniej z tak zwanym horyzontem kimmeryjskim, czyli z przybyciem do Europy koczowniczych ludów, najeżdżających między innymi
obszary objęte osadnictwem kultury łużyckiej. Istnieje pogląd, według którego
grody kultury łużyckiej były zaczątkiem procesów urbanizacyjnych na ziemiach
polskich. Jednakże brak swobody architektonicznej wyrażający się w
przestrzeganiu określonych zasad przy rozmieszczaniu nowych budynków, a także
społeczny nacisk na egalitaryzm, brak miejsca centralnego i obiektów
publicznych oraz samowystarczalność osady powodują, że we współczesnym
rozumieniu słowa miasto nie można utożsamiać grodów typu biskupińskiego z
procesami urbanizacyjnymi.
Kruszwica - Osadnictwo na
tym terenie było podyktowane żyznością gleb, bogactwami naturalnymi i dogodnym
położeniem geograficznym. Rozwój Kruszwicy nastąpił w związku z położeniem na
"szlaku
bursztynowym" i na szlaku z Wielkopolski na Ruś. Szlak wodny
prowadzący od Warty, poprzez jezioro Gopło do Wisły był dodatkowym atutem Kruszwicy. Kruszwica
w tym czasie była niewielką osadą o charakterze otwartym.
Osada w Biskupinie wiąże się z kręgiem kulturowym kultury łużyckiej,
trwającym od środkowej epoki brązu,
od ok. XIV w. p.n.e., po wczesną epokę żelaza, czyli do ok. V w. p.n.e. Na
terenie osady znajdowało się ok. 106 domostw, o wymiarach przeciętnie ok. 8 x
10 m, usytuowanych rzędowo wzdłuż moszczonych drewnem 11 ulic, o szerokości ok.
2,5 m każda. Ocenia się, że w osadzie mieszkać mogło od 800 do 1000 osób. Osada
otoczona była skrzynkowym wałem drewniano-ziemnym o długości 740 m, szerokości
3 m i domniemanej wysokości do 6 m, w którym znajdowała się brama wjazdowa.
Gród otoczony był falochronem o szerokości od 2 do 9 m, zbudowanym z ukośnie
wbitych pali.